• Altıncı nokta: İmam-ı Ali’nin
-1- emrettiği gibi, insan küçük bir cisim ise de, büyük alemi içine alacak kadar büyüktür. Öyleyse cüz’i istifadesi külli olur; öyleyse abesiyet yoktur.
İKİNCİ MESELE:
-2- hakkındadır.
Ey arkadaş! Bu ayet, arzın semadan evvel yaratılmış olduğuna delalet eder ve
-3- ayeti de semavatın arzdan evvel halk edildiğine daldir. Ve
-4- ayeti ise ikisinin bir maddeden beraber halk edilmiş ve sonra birbirinden ayırd edilmiş olduklarını gösteriyor. Şeriatın nakliyatına nazaran, Cenab-ı Hak bir cevhereyi, bir maddeyi yaratmıştır, sonra o maddeye tecelli etmekle bir kısmını buhar, bir kısmını da mayi kılmıştır. Sonra mayi kısmı da, tecellisiyle tekasüf edip zebed (köpük) kesilmiştir. Sonra arz veya yedi küre-i arziyeyi o köpükten halk etmiştir. Bu itibarla, herbir arz için hava-i nesimiden bir sema hasıl olmuştur. Sonra o madde-i buhariyeyi bast etmekle yedi kat semavatı tesviye edip yıldızları içine zer’etmiştir ve o yıldızlar tohumuna müştemil olan semavat, in’ikad etmiş, vücuda gelmiştir.
Hikmet-i cedidenin nazariyatı ise şu merkezdedir ki: Görmekte olduğumuz manzume-i şemsiye ile tabir edilen güneşle ona bağlı yıldızlar cemaati, basit bir cevhere imiş. Sonra bir nevi buhara inkılap etmiştir. Sonra o buhardan, mayi-i nari hasıl olmuştur. Sonra o mayi-i nari, burudetle tasallub etmiş, yani katılaşmış; sonra şiddet-i hareketiyle bazı büyük parçaları fırlatmıştır. O parçalar tekasüf ederek seyyarat olmuşlardır; şu arz da onlardan biridir. Bu izahata tevfikan, şu iki meslek arasında mutabakat hasıl olabilir. Şöyle ki:
"İkisi de birbirine bitişikti, sonra ayrı ettik" manasında olan
’nın ifadesine nazaran, manzume-i şemsiye ile arz, dest-i kudretin madde-i esiriyeden yoğurmuş olduğu bir hamur şeklinde imiş. Madde-i esiriye, mevcudata nazaran akıcı bir su gibi mevcudatın aralarına nüfuz etmiş bir maddedir.
-5- ayeti, şu madde-i esiriyeye
1 Sen kendinin küçük bir cisim olduğunu sanıyorsun. Halbuki, alem olan kainat sende saklıdır.
2 Sonra.
3 Sonra da yeri yayıp döşedi. (Naziat Suresi: 30.)
4 Gökler ve yer bitişik iken Biz onları ayırdık. (Enbiya Suresi: 30.)
5 Arşı su üzerindeydi. (Hud Suresi: 7.)