vardır. Binaenaleyh, Sani ancak Vacibü’l-Vücud olacaktır ki, kaderin mizanıyla yürüyen kudretine bir nihayet yoktur.
İ’lem eyyühe’l-aziz!
Sinek, örümcek, pire gibi küçük hayvanlar fil, camus, deve gibi büyük hayvanlardan daha zeki, hilkatçe daha güzel, san’atça daha tam oldukları halde, bunların ömrü kısa, onlarınki uzun, bunların zahiren menfaatleri yok, onlarınki var. İşte bu hal, hilkat-i eşyada Saniin külfeti olmadığına ve herşeyin vücuda gelmesi ancak "Kün" emriyle olduğuna bahir bir bürhandır.
-1-
• • •
İ’lem eyyühe’l-aziz!
-2- Evet, Allah, ilmi, iradesi, kudreti ve sair sıfatıyla muhittir. Daire-i ihatasından hariç birşey yoktur. Fakat, insan cüz’i ve kısa zihniyle Allah’ın azametine ve şemsin etrafında seyyaratı tedvir ettiğine bakarken, mesela arı gibi küçük hayvanlarla iştigal etmesini uzak görüyor. Çünkü Vacibü’l-Vücudu, mümkine kıyas ediyor. Halbuki, bu kıyasa göre küçük hayvanlara büyük bir zulüm olur. Çünkü onlar da
-3- kaziyesince Halıklarını tesbih etmekle, Allah’tan maada kimseyi rab tanımıyorlar. Binaenaleyh, büyüğün küçüğe tekebbür etmeye hakkı yoktur.
İ’lem eyyühe’l-aziz!
Umumi olan bir in’am ile inayet-i şahsiye arasında münafat yok. Mesela, bir ziyafete yapılan umumi bir davet altında şahıslar da davet edilmiş olur. Yani, bu ziyafet umumi olduğundan davet umumiyette kalır; şahıslar nazara alınmıyor, denilemez. Binaenaleyh, Allah’ın nimetleri vakıf malı veya nehir suyu gibi umumi olup, in’amında şahıslar kast edilmemiş değildir. Ancak o umumiyette hususiyet de maksuddur. Binaenaleyh, eşhas o umumi in’amda kast edilmediklerinden, o nimetlere karşı şükretmeye mükellef olmadıklarına zehab etmek hatadır.
İ’lem eyyühe’l-aziz!
Yarın seni zillet ve rezaletlere maruz bırakmakla terk edecek olan dünyanın sefahetini bugün kemal-i izzet ve şerefle terk edersen, pek aziz ve yüksek olursun. Çünkü, o seni terk etmeden evvel sen onu terk edersen, hayrını alır, şerrinden kurtulursun. Fakat vaziyet maküse olursa, kaziye de maküse olur.
1 "Allah dilediğini yapar." İbrahim Süresi, 14:27. "Ondan başka ibadete layık hiçbir ilah yoktur." Bakara Süresi, 2:255.
2 "Allah onları arkalarından kuşatıcıdır." Bürüc Süresi, 85:20.
3 "Hiçbir şey yoktur ki Onu övüp Onu tesbih etmesin." İsra Süresi, 17:44.