İ’lem eyyühe’l-aziz!
cümle-i mukaddesesi, insanın, zerre vaziyetinden, insan-ı mü’min suretine gelinceye kadar camidiyet, nebatiyet, hayvaniyet, insaniyet gibi geçirdiği etvar ve ahvaline nâzırdır. Şu menzillerde insanın letâifi pek çok elem ve emellere mâruzdur. Maahaza, havl ve kuvvetin müteallikleri zikredilmeyerek mutlak bırakılmıştır. Binaenaleyh, bu cümle, tesellî-bahş olup şümûlü dahilinde olan makamlara göre tefsir edilir. Meselâ,
1.
"Ademden çıkıp vücuda gelmek."
2.
"Zevale gitmeyip bekada kalmak."
3.
"Mazarratı def, menfaati celp."
4.
"Musibetten uzak olup, matluba nâil olmak."
5.
"Maâsiye düşmemek, ibadete devam etmek."
6.
"Azaba mâruz kalmamak, nimete mazhar olmak."
7.
"Zulmete düşmemek, nurla tenevvür etmek."
Ve hâkezâ, herbir makamda insanın letâifine göre takyid ve tefsir edilebilir.