MUKADDEME
Bu ayetin üzerinde durmak icap ediyor. Ehl-i İ’tizal, Ehl-i Cebir, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat gibi ehl-i kelamın şu ayet-i azimenin altında yaptıkları muharebe-i ilmiyelerini dinleyelim. Zira, bu gibi fikri harpler, ehl-i nazarı dikkate davet eder. Binaenaleyh, onların bu ayette takip ettikleri cihetleri kontrol lazımdır.
Evet, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaatin sırat-ı müstakim üzerine olduğunu, ötekilerin ya ifrata veya tefrite maruz kaldıklarını ispat için, bazı münasebetlerin zikri lazımdır.
• Birincisi:
Tahakkuk etmiş hakaiktendir ki, tesir-i hakiki, yalnız ve yalnız Allah’ındır. Öyleyse, Ehl-i İ’tizalin abde verdiği tesir-i hakiki hilaf-ı hakikattir.
• İkincisi:
Allah Hakimdir; öyleyse, sevap ve ikab abes değildir, ancak istihkaka göredir. Öyleyse ıztırar ve cebir yoktur.
• Üçüncüsü:
Herşeyin biri mülk, diğeri melekut, yani biri dış, diğeri iç olmak üzere iki ciheti vardır. Mülk ciheti, bazı şeylerde güzeldir, bazı şeylerde de çirkin görünür: Aynanın arka yüzü gibi. Melekut ciheti ise, herşeyde güzeldir ve şeffaftır: Aynanın dış yüzü gibi. Öyleyse, çirkin görünen şeyin yaratılışı, çirkin değildir, güzeldir. Ve aynı zamanda o gibi çirkinlerin yaratılışı, mehasini ikmal içindir. Öyleyse, çirkinin de bir nevi güzelliği vardır. Binaenaleyh, bu hususta Ehl-i İ’tizalin "Çirkin şeylerin halkı Allah’a ait değildir" dedikleri safsataya mahal kalmadı.
• Dördüncüsü:
Mesela darp ve katle terettüp eden elem ve ölüm gibi "hasıl-ı bilmasdar" ile tabir edilen şey, mahluk ve sabit olmakla beraber, camiddir. İlm-i sarfta malumdur ki, camidlerden ism-i fail gibi sıfatlar yapılamaz. Ancak kisbi, nisbi, itibari olan mana-yı masdariden yapılabilir. Öyleyse, ölümün halkı katl değildir. Öyleyse, Ehl-i İ’tizalin hatalarına, hata nazarıyla bakılmalıdır.
İnkarlarında ısrar ettikleri için Allah onların kalplerini de, kulaklarını da mühürlemiştir. Gözlerinin üzerinde de, hakkı görmelerine mani bir perde vardır. Ahirette ise onların hakkı pek büyük bir azaptır. (Bakara Suresi: 7.)