kuvvetli bir arzu uyandırır. Burada samilerin o meyillerini tatmin etmekle makamın iktizası üzerine Kur’an-ı Kerim, onları samilerin huzuruna götürüp kendilerine hitap ile tevcih-i kelam etmiştir.
Bu ayette, gaybdan hitap edilen iltifat ve intikalde hususi bir nükte de vardır ki, ibadetle yapılan tekliften hasıl olan meşakkat, hitab-ı İlahiyeden neş’et eden zevk ve lezzetle karşılanır ve insanlara ağır gelmez.
Ve keza hitap suretiyle ibadeti teklif etmek, abd ile Halık arasında vasıta olmadığına işarettir.
Ey arkadaş! Bu ayetin cümlelerini birbiriyle nazmeden münasebetler ise:
-1- cümlesinde emir ve hitap, geçen her üç fırkayı teşkil eden mü’min, kafir ve münafıkların mazi, hal ve istikbalde vücuda gelmiş veya gelecek bütün efradını ihtiva eden tabakalara hitaptır. Binaenaleyh
-2- vav’ının merciinde dahil olan kamil mü’minlere göre
ibadete devam ve sebat etmeye emirdir. Orta derecedeki mü’minlere nazaran, ibadetin arttırılmasına emirdir. Kafirlere göre, ibadetin şartı olan iman ve tevhid ile ibadetin yapılmasına emirdir. Münafıklara nazaran, ihlasa emirdir. Binaenaleyh,
’nun ifade ettiği ibadet kelimesi mükellefine göre müşterek-i manevi hükmündedir.
Yani: "Sizi terbiye eden ve büyüten Odur. Ve sizin mürebbiniz Odur. Öyleyse, siz de Ona ibadet etmekle abd olunuz!"
Ey arkadaş! Vakta ki Kur’an-ı Kerim ibadeti emretti. İbadet ise üç şeyden sonra olabilir.
Birincisi: Mabudun mevcut olmasıdır.
İkincisi: Mabudun vahid olmasıdır.
Üçüncüsü: Mabudun ibadete istihkakı bulunmasıdır.
Kur’an-ı Kerim, o üç mukadder suale işaret etmekle beraber, şartlarının delillerini de zikrederken, Mabudun vücuduna dair olan delilleri iki kısma ayırmıştır.
Birisi: Hariçten alınan delillerdir ki, buna "afaki" denilir.
İkincisi: İnsanların nefislerinden alınan bürhanlardır. Buna, "enfüsi" tesmiye edilir. Enfüsi olan kısmını da, biri nefsi, diğeri usuli olmak üzere iki kısma taksim etmiştir.
Demek, Mabudun vücuduna üç türlü delil vardır: afaki, nefsi, usuli.
Evvela, en zahir ve en yakın olan nefsi delile
-3- cümlesiyle, usuli delile de
-4- cümlesiyle işaret etmiştir. Sonra, ibadet insanların hilkat ve yaratılışına talik edilmiştir.
1 Ey insanlar ibadet ediniz. (Bakara Suresi: 21.)
2 İbadet ediniz.
3 O Rabbiniz ki, sizi yaratmıştır.
4 Sizden öncekileri de...