Evet, müteaddit eşya bir cemaat şekline girse, bir şahs-ı mânevîsi olacaktır. Eğer o cemiyet, imtizâc edip ittihad şeklini alsa, onu temsil edecek bir şahs-ı mânevîsi, bir nevi ruh-u mânevîsi ve vazife-i tesbihiyesini görecek bir melek-i müekkeli olacaktır. İşte bak; misâl olarak bu Barla ağzının, şu dağ lisânının bir muazzam kelimesi olan bu odamızın önündeki çınar ağacına bak, gör. Ağacın şu üç başının her başında, kaç yüz dal dilleri var; ve her dilde, bak, kaç yüz mevzun ve muntazam meyve kelimeleri var; ve her meyvede, dikkat et, kaç yüz kanatlı mevzun tohumcuk harfleri, emr-i
-1-’e mâlik Sâni-i Zülcelâline ne kadar beliğ bir medih ve fasîh bir tesbih ettiğini işittiğin, gördüğün gibi, ona müekkel melek dahi, ona göre âlem-i mânâda müteaddit diller ile tesbihâtını temsil ediyor ve hikmeten öyle olmak gerektir.
DÖRDÜNCÜSÜ:
Meselâ,
-2- gibi âyetlerin ifade ettikleri hakikat-i ulviyesine ki, Kadîr-i Mutlak, o derece suhûlet ve süratle ve muâlecesiz ve mübâşeretsiz eşyayı halk eder ki, yalnız sırf bir emir ile icad eder gibi görünüyor, fehmediliyor. Hem, o Sâni-i Kadîr, nihayet derecede masnuâta karîb olduğu halde, masnuât, nihayet derecede ondan baîddir. Hem nihayetsiz kibriyâsıyla beraber, gayet cüz’î ve hakîr umûru dahi, ehemmiyetle tanzim ve hüsn-ü san’attan hariç bırakmıyor. İşte bu hakikat-i Kur’âniyenin vücuduna, mevcudâtta meşhud suhûlet-i mutlak içinde intizam-ı ekmel şehâdet ettiği gibi,
1 "Ol!" der; oluverir. (Âl-i İmrân Sûresi: 59; Yâsin Sûresi: 82.)
2 Bir şeyin olmasını murad ettiği zaman, Onun işi sadece "Ol" demektir; o da oluverir. (Yâsin Sûresi: 82.)
Kıyâmetin gerçekleşmesi ise göz açıp kapayıncaya kadardır (Nahl Sûresi: 77.)
Çünkü Biz ona şah damarından daha yakınız. (Kaf Sûresi: 16.)
Melekler ve Cebrâil, elli bin sene uzunluğunda bir gün olan Kıyâmet Gününde, Allah’ın emrini almak üzere Arşa yükselirler. (Meâric Sûresi: 4.)