Zeylin İkinci Parçası
Baştaki âyetin mu’cizâne işaret ettikleri dokuz tabaka
berâhin-i haşriyeye dâir "Dokuz Makam"dan
Birinci Makam
olan fıkradaki ferman-ı haşre dâir buradaki gösterdiği bürhan-ı bâhiri ve hüccet-i kàtıası beyân ve izah edilecek inşaallâh.
Hâşiye
Hayatın yirmi sekizinci hâssasında beyân edilmiştir ki: Hayat, imânın altı erkânına bakıp, ispat ediyor; onların tahakkukuna işaretler ediyor.
Evet, mâdem bu kâinatın en mühim neticesi ve mâyesi ve hikmet-i hilkati hayattır; elbette o hakikat-i âliye, bu fânî, kısacık, noksan, elemli hayat-ı dünyeviyeye münhasır değildir. Belki, hayatın yirmi dokuz hâssasıyla mahiyetinin azameti anlaşılan şecere-i hayatın gàyesi, neticesi ve o şecerenin azametine lâyık meyvesi, hayat-ı ebediyedir ve hayat-ı uhreviyedir ve taşıyla ve ağacıyla, toprağıyla hayattar olan dâr-ı saadetteki hayattır. Yoksa, bu hadsiz cihazât-ı mühimme ile teçhiz edilen hayat şeceresi, zîşuur hakkında, hususan insan hakkında, meyvesiz, faydasız, hakikatsiz olmak lâzım gelecek. Ve sermâyece cihazâtça serçe kuşundan meselâ yirmi derece ziyâde ve bu kâinatın ve zîhayatın en mühim, yüksek ve ehemmiyetli mahlûku olan insan, serçe kuşundan, saadet-i hayat cihetinde yirmi derece aşağı düşüp, en bedbaht, en zelîl bir bîçare olacak. Hem, en kıymettar bir nimet olan akıl dahi,
Hâşiye
O makam daha yazılmamış ve hayat meselesi haşre münâsebeti için buraya girmiş. Fakat hayatın âhirinde kader rüknüne işareti pek ince ve derindir.
Akşama erdiğinizde ve sabaha kavuştuğunuzda Allah’ı tesbih edin. • Göklerde ve yerde olanların hamd ve senâsı Ona mahsustur. Gündüzün sonuna doğru ve öğle vaktine erişince de Allah’ı tesbih edip namaz kılın. • Ölüden diriyi, diriden ölüyü O çıkarır. Ölümünden sonra yeryüzünü O diriltir. Siz de kabirlerinizden böyle çıkarılacaksınız. (Rûm Sûresi: 17-19.)