-1-
Bu cümlenin, makabliyle veçh-i irtibatı: Vakta ki onlar, şuur hissini istihdam ederek muhakeme-i akliye ile amel etmediler; anlaşıldı ki, ruhlarında bir maraz vardır. Ve laakal onun zararlı bir maraz olduğunu bilmeleri lazımdır ki, o marazdan sadır olan hükümlere itimat etmesinler. Çünkü o maraz, hakikatleri tağyir etmekle acıyı tatlı, çirkini güzel göstermek şanındandır. Zarfiyeti ifade eden
-2- lafzından anlaşılır ki, onların marazları kalbin sathında değildir. Ancak kalbin melekutunda, yani içyüzünde kain bir marazdır.
ünvanından anlaşılır ki, kalbin sathında bulunan bir hastalık, bütün a’mal-i bedeniyeyi sekteye uğrattığı gibi, kalbin içyüzü de nifakla hastalandığı zaman, ef’al-i ruhiye tamamen istikamet üzerine hareket edemez. Çünkü hayatın mihveri ve makinası ancak kalbdir.
-3- kelamının
-4- kelimesi üzerine takdimi iki cihetle hasrı ifade eder. Biri: Maraz başka uzuvlarda değil, ancak kalblerdedir. Diğeri: O kalbler de ancak münafıkların kalbleri olup, başkaların kalbleri değildir. Bu iki hasırdan tariz suretiyle anlaşılır ki, nur-u imanın, insanın bütün ef’al ve asarına sıhhat ve istikameti vermek, şanındandır. Ve yine anlaşılır ki, fesad kalbdedir. Birşeyin esası, kalbi bozuk olursa teferruatını tamir etmek bir faydayı teşkil etmez. Ve yine anlaşılır ki, fıtrattan hakikat çıkar. Fıtrat, hakikatlere merci bir masdardır. Fesat ve harap ise arizi bir marazdır. Çünkü eşyada asıl sıhhattir. Maraz ise arızidir. Binaenaleyh, onlar, "Nifak ve fesadımız fıtridir. İhtiyari olmadığından mucib-i ceza değildir" diye itizarda bulunamazlar. Tenkir-i meçhuliyeti ifade eden tenvin ise, o maraz pek gizli olduğundan ne görünmesi ve ne de tedavisi mümkün olmadığına işarettir.
Beşinci cümleyi teşkil eden
-5- ’nin, makabliyle vech-i irtibatı ile eczası arasındaki cihet-i intizama gelince: Evet, vakta ki münafıklar yaptıkları amelden bir maraz olduğu kanaatiyle içtinap etmediler, bilakis o amellerini istihsan ederek o marazın fazlaca talebinde bulundular; Cenab-ı Hak da talepleri üzerine onların marazlarını arttırdı.
1 Kalplerinde hastalık vardır.
2 İçinde.
5 Allah hastalıklarını artırdı.