Şimdi mezkur ayetteki cümlelerin heyetlerinden bahsedeceğiz.
Birinci cümle:
-1-
Bu cümle ile yapılan istifham, o kafirlerin zihinlerini, gözlerini, yaptıkları kötülüğe, fenalığa çevirtir. Ta ki, bizzat şekavetlerini görsünler; belki insafa gelip ikrar ederler.
-2- ’deki hitap, Cenab-ı Hakkın şiddet-i gazabına işarettir. Çünkü gaipten hitaba yapılan iltifat, ya şiddet-i hiddete veya kesret-i muhabbete işarettir.
’ye bedel
-3- ’nin zikredilmemesi, onların şiddet-i inatlarına işarettir. Çünkü onlar, hakkaniyeti delail ile sabit olan imanı terk ve butlanı bürhanlar ile sabit olan küfrü kabul ettiler.
-4-
Bu cümledeki
vav-ı haliyedir; yani mabadinin makabline hal olduğuna delalet eder. Demek
,
’nin failine haldir. Halin, zevilhalin amili ile beraber olması şarttır. Halbuki burada dört cümle vardır. Bunlardan ikisi mazi, ikisi müstakbel olduklarından, zevilhalin amili olan
ile zamanca mukarin değildirler. Binaenaleyh
’ın haliyeti, bir mukaddere işarettir. Takdir-i kelam:
-5- Bu itibarla,
’nin failine
-6- cümlesi hal olur. Öteki cümleler
’ye haber olurlar.
Sual
: Onlar, birinci ölüm ile bir hayatı bilirlerse de, Allah’tan olduğunu bilmezler, inkar ederler. İkinci hayat ile Allah’a rücuu zaten inkar ederler.
Cevap
: Cehli izale edecek deliller zahir iken o veçhile cehil denilmemesi, belagatin kaidelerinden biridir. Buna binaen, birinci mevt ile birinci hayatın etvar ve ahvaline yapılan dikkat, Sanii ikrar ve tasdik etmeye icbar eder. Ve aynı zamanda
1 Nasıl Allahı inkar edersiniz?
2 İnkar ediyorsunuz.
3 İman etmiyorlar.
4 Hayatınız yok iken.
5 Ölüler olduğunu bildiğiniz halde.
6 Bildiğiniz halda.