tabakayı
-1- ayetiyle zikretmiştir. Halbuki bu tabakanın arkasında vücuhun taayyünat, teşahhusat tabakası vardır. Evvelki tabakanın fehmi, ikinci tabakanın fehminden daha yakındır. Ve keza, en aşikar dereceyi
-2- ayetiyle zikretmiştir. Bu derecenin arkasında, arzın şems tarafında emir ve irade-i İlahi kanunuyla tahrik ve tedviri derecesi de vardır. Lakin bu derece evvelki dereceden bir derece mahfi olduğundan terk edilmiştir.
Ve keza,
-3- cümlesiyle en okunaklı sayfayı göstermiştir. Halbuki bu sayfanın arkasında, "Direk ve kazıklarla tehlikeden muhafaza edilen bir sefine gibi, arz da içerisinde vukua gelen hercümerçten dolayı parçalanmak tehlikesinden korumak için dağlarla kazıklanmıştır" sayfası da vardır. Fakat bu sayfa, avam-ı nasça o kadar okunaklı olmadığından terk edilmiştir. Ve bu sayfanın altında da şöyle bir haşiye vardır:
Hayatı besleyip sağlamak üzere dağlar arza direk yapılmıştır. Çünkü, dağlar suların mahzenidir. Havanın tarağıdır, tasfiye ediyor. Toprağın hamisidir, denizin istilasından vikaye ediyor. Zaten hayatın direkleri bu unsurlardır. Bu sırra binaendir ki, şeriatça hilalin tulü ve gurubu nazara alınmıştır. Çünkü, bu ise, ayları, günleri hesap etmekten avamca daha kolaydır. Ve yine o sırra binaendir ki, ezhan-ı avamda tesbit ve takrir için Kur’an’da tekrarlar vukua gelmiştir.
İ’lem eyyühe’l-aziz!
Âyetlerin bahsettikleri hakikatler, şiirlerin bahsettikleri hayalattan pek vasi ve pek yüksektir. Bu itibarla şiirden addedilmemiştir. Hem de, ayetler, sahibinin şuünat ve ef’alinden bahseder. şiir ise, fuzuli olarak gayrdan bahseder. Hem de, filcümle adi şeylerden bahsi harikuladedir. şiirin harikuladelerden bahsi, alel-ekser adidir.
İ’lem eyyühe’l-aziz!
Halıkın vahdetini gösteren aynalar ve delillerini okutan sayfaların pek çok çeşitleri olduğu gibi, merkezleri bir ve birbirinin içine dahil olmuşlardır. Binaenaleyh, bir aynada göründü veya bir sayfada okundu mu, hepsinde de görünür ve okunur. Fakat birisinde görünmemesi, hepsinde görünmemesini istilzam etmez.
1 "Göklerin ve yerin yaratılışı ile dillerinizin ve renklerinizin, seslerinizin ve simalarınızın farklılığı da yine Onun ayetlerindendir." Rüm Süresi, 30:22.
2 "Göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde..." Bakara Süresi, 2:164.
3 "Dağları birer kazık yapmadık mı?" Nebe’ Süresi, 78:7.